ศูนย์จีโนมฯ รวบรวม 10 โรคติดเชื้อไวรัสที่อาจอุบัติขึ้นใหม่ในอนาคต ความรุนแรง พร้อมวิธีสังเกตอาการ มาตรการป้องกัน
ศูนย์จีโนมทางการแพทย์ รพ.รามาธิบดี โพสต์เพจเฟซบุ๊ก Center for Medical Genomics เรื่อง 10 โรคติดเชื้อไวรัสที่อาจอุบัติขึ้นใหม่ในอนาคต โดยระบุว่า
มีผู้สนใจสอบถามศูนย์จีโนมฯว่า เราได้ผ่านพ้นวิกฤตโรคโควิด-19 ไปแล้วใช่หรือไม่ และจะมีโรคอุบัติใหม่อะไรที่อาจเกิดขึ้นตามมาในอนาคต
จากคำถามที่ว่า เราได้ผ่านพ้นโรคระบาดโควิด-19 ไปแล้วหรือไม่ คงต้องรอทางองค์การอนามัยโลก (WHO) แถลงอย่างเป็นทางการในไตรมาสแรกของปีนี้ แต่มีแนวโน้มที่ว่าโควิด-19 จะกลายเป็นโรคประจำถิ่น ที่สาธารณสุขในหลายประเทศควบคุมได้
สำหรับโรคอุบัติใหม่ อันหมายถึง โรคติดเชื้อไวรัสชนิดใหม่ หรืออาจเป็นเชื้อโรคชนิดเดิมที่เรารู้จักก่อนหน้านี้ แต่เพิ่งกลายพันธุ์ จนมีความรุนแรงเพิ่มมากขึ้น หรือเชื้อโรคที่เรารู้จัก แต่เพิ่งแพร่กระจายไประบาดยังพื้นที่ใหม่ ประเทศใหม่ หรือในกลุ่มประชากรใหม่
ตัวอย่างของโรคอุบัติใหม่ ได้แก่ ซาร์ส, อีโบลา, ซิกา และ โควิด-19
โรคติดเชื้อไวรัส ที่มีความสุ่มเสี่ยงที่จะอุบัติขึ้น และระบาดไปทั่วโลกในอนาคต องค์การอนามัยโลกจัดทำรายชื่อ โรคอุบัติใหม่สำคัญ ที่อาจก่อให้เกิดภาวะฉุกเฉินทางสาธารณสุข และปัจจุบันยังไม่มีมาตรการป้องกันหรือการรักษาที่เพียงพอ ตอนนี้มี 9 โรค ซึ่งส่วนใหญ่เป็นโรคติดเชื้อไวรัส
1. โควิด-19
2. ไข้เลือดออกไครเมีย-คองโก
3. โรคไวรัสอีโบลาและโรคไวรัสมาร์บวร์ก
4. ไข้ลาสซา
5. ไวรัสโคโรนากลุ่มอาการทางเดินหายใจตะวันออกกลาง (MERS-CoV) และโรคทางเดินหายใจเฉียบพลันรุนแรง (SARS)
6. โรคนิปาห์และเฮนิปาไวรัส
7. ไข้ Rift Valley
8. โรคซิก้า
9. โรค X (สำหรับเชื้อโรคที่ไม่รู้จักซึ่งอาจทำให้เกิดการระบาดในอนาคต)
ส่วนผู้เชี่ยวชาญทั่วโลก ได้จัดลำดับโรคติดเชื้อไวรัส ที่อาจก่อให้เกิดการระบาดไปทั่วโลก (Pandemic) เรียงจากเสี่ยงสูงไปยังเสี่ยงน้อย 10 อันดับซึ่งเป็นอาร์เอ็นเอไวรัสโดยทั้งสิ้น ต่างไปจากรายชื่อขององค์การอนามัยโลกอยู่บ้าง
มาทำความเข้าใจเพื่อให้ตระหนักถึงภัยคุกคามจาก 10 ไวรัสที่อาจก่อให้เกิดการระบาดไปทั่วโลก (pandemic) ได้ทุกเวลาในขณะนี้
1. ไวรัสโคโรนา 2019 (SARS-CoV-2)
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- รังโรคเชื่อว่าเป็นค้างคาว โดยมีความเป็นไปได้ที่จะมีสัตว์เลือดอุ่นเป็นตัวกลาง (intermediate host) ก่อนระบาดมาสู่คน
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 2-14 วัน เฉลี่ย 5 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ไอ หายใจถี่ อ่อนเพลีย ปวดเมื่อยตามร่างกาย และสูญเสียการรับรสหรือกลิ่น
- อัตราการตายประมาณ 1-3% ขึ้นกับสายพันธุ์
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการทดสอบแอนติเจนอย่างรวดเร็ว (ATK) หรือการทดสอบ RT-PCR ของตัวอย่างสวอปจากทางเดินหายใจ โดยทั่วไปจะจัดการในห้องปฏิบัติการ BSL-2
- มีวัคซีนและยาต้านไวรัสหลายตัวที่ใช้อยู่หรืออยู่ระหว่างการตรวจสอบ
- มาตรการป้องกัน ได้แก่ การสวมหน้ากากอนามัย การเว้นระยะห่างระหว่างบุคคล และการล้างมืออย่างน้อยด้วยเจลทำความสะอาดมือ
2. ไวรัสไข้หวัดใหญ่ (Influenzavirus)
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- รังโรค ได้แก่ นก สุกร และมนุษย์
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 1-4 วัน โดยเฉลี่ย 2 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ไอ เจ็บคอ น้ำมูกไหลหรือคัดจมูก ปวดเมื่อยตามตัว ปวดศีรษะ และอ่อนเพลีย
- อัตราการตายแตกต่างกันไปขึ้นอยู่กับปัจจัยหลายอย่าง แต่โดยทั่วไปจะน้อยกว่า 1%
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการทดสอบแอนติเจนอย่างรวดเร็ว (ATK) หรือการทดสอบ RT-PCR จากตัวอย่างสวอปทางเดินหายใจ สามารถจัดการได้ในห้องปฏิบัติการ BSL-2
- มีวัคซีนและยาต้านไวรัสหลายตัวสำหรับการรักษาและป้องกัน
- มาตรการป้องกัน ได้แก่ การฉีดวัคซีน การสวมหน้ากากอนามัย และมั่นล้างมืออย่างน้อยด้วยเจลทำความสะอาดมือ
3. ไวรัสอีโบลา (Ebola)
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- รังโรคเชื่อว่าเป็นค้างคาวกินผลไม้ และอาจมีสัตว์อื่นๆ เช่น ไพรเมต แอนทีโลป และเม่นเป็นรังโรคร่วมด้วย
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 2-21 วัน เฉลี่ย 8-10 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ปวดศีรษะรุนแรง ปวดกล้ามเนื้อ อ่อนแรง อ่อนเพลีย ท้องเสีย อาเจียน ปวดท้อง และตกเลือดโดยไม่ทราบสาเหตุ
- อัตราการตายสูงถึง 90%
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการทดสอบ RT-PCR ของเลือดหรือของเหลวในร่างกาย ต้องดำเนินการในห้องปฏิบัติการ BSL-4 ซึ่งเป็นมาตรการควบคุมความปลอดภัยทางชีวภาพระดับสูงสุด
- วัคซีนและยาต้านไวรัสหลายชนิดอยู่ระหว่างการตรวจสอบ
- มาตรการป้องกันรวมถึงการสวมชุดป้องกันและฝึกสุขอนามัยด้วยการล้างมือด้วยน้ำและสบู่
4. ไวรัสซิกา
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- เชื่อว่ามีรังโรคเป็นไพรเมต โดยมียุงเป็นพาหะในการแพร่เชื้อ
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 3-14 วัน เฉลี่ย 3-7 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ผื่น ปวดข้อ และเยื่อบุตาอักเสบ
- อัตราการตายต่ำ แต่การติดเชื้อในระหว่างตั้งครรภ์อาจทำให้เกิดความพิการของทารกแต่กำเนิดได้
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการทดสอบ RT-PCR ของเลือดหรือของเหลวในร่างกายอื่นๆ สามารถจัดการได้ในห้องปฏิบัติการ BSL-2
- ไม่มีการรักษาหรือวัคซีนเฉพาะ
- มาตรการป้องกัน ได้แก่ การหลีกเลี่ยงการถูกยุงกัด
5. ฮันตาไวรัส
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- รังโรค ได้แก่ สัตว์ฟันแทะ เช่น voles
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 1-8 สัปดาห์ โดยเฉลี่ย 2-4 สัปดาห์
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ปวดกล้ามเนื้อ ปวดศีรษะ ไอ และหายใจถี่ ซึ่งอาจพัฒนาไปสู่กลุ่มอาการหายใจลำบากเฉียบพลัน (ARDS) และปอดบวมน้ำที่อาจถึงแก่ชีวิตได้
- อัตราการตายได้ถึง 50%
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการทดสอบ RT-PCR ของเลือดหรือของเหลวจากร่างกาย สามารถจัดการได้ในห้องปฏิบัติการ BSL-2
- ไม่มีการรักษาหรือวัคซีนเฉพาะ
- มาตรการป้องกัน ได้แก่ หลีกเลี่ยงการสัมผัสกับสัตว์ฟันแทะและสิ่งขับถ่ายของสัตว์ฟันแทะ และปฏิบัติตามสุขอนามัยด้วยการล้างมือ
6. ไวรัสมาร์เบิร์ก
- เชื่อว่ารังโรคเป็นค้างคาวกินผลไม้ โดยสัตว์อื่นๆ เช่น สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม หมู และสัตว์ฟันแทะก็เป็นไปได้เช่นกัน
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 2-21 วัน เฉลี่ย 5-10 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ หนาวสั่น ปวดศีรษะ ปวดกล้ามเนื้อ คลื่นไส้ อาเจียน เจ็บหน้าอก และอาการเลือดออก
- อัตราการตายได้ถึง 88%
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการตรวจหาอาร์เอ็นของไวรัสในเลือด เนื้อเยื่อ หรือของเหลวในร่างกายอื่นๆ ต้องดำเนินการในห้องปฏิบัติการ BSL-4 ซึ่งเป็นมาตรการควบคุมความปลอดภัยทางชีวภาพระดับสูงสุด
- ไม่มีการรักษาด้วยยาหรือวัคซีนเฉพาะ
- หมั่นล้างมือด้วยน้ำและสบู่ เพื่อขจัดไวรัสออกจากมือ
7. ไวรัสนิปาห์
- รังโรคเชื่อว่าเป็นค้างคาวกินผลไม้ โดยมีหมูเป็นตัวกลาง
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 4-14 วัน เฉลี่ย 5-10 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ปวดศีรษะ ปวดกล้ามเนื้อ อาเจียน และติดเชื้อทางเดินหายใจเฉียบพลัน
- อัตราการตายได้ถึง 75%
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการตรวจหาอาร์เอ็นเอของไวรัสในเลือด เนื้อเยื่อ หรือของเหลวในร่างกายอื่นๆ สามารถจัดการได้ในห้องปฏิบัติการ BSL-2
- ไม่มีการรักษาหรือวัคซีนเฉพาะ
8. เมอร์ส-โควี
- เชื่อว่ารังโรคเป็นอูฐหนอก โดยค้างคาวอาจทำหน้าที่เป็นแหล่งที่มาดั้งเดิม
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 2-14 วัน เฉลี่ย 5-6 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ไอ และหายใจลำบาก ซึ่งอาจพัฒนาไปสู่โรคระบบทางเดินหายใจรุนแรงและปอดอักเสบที่อาจถึงแก่ชีวิตได้
- อัตราการตายคาดว่าจะอยู่ที่ประมาณ 35%
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการตรวจหาอาร์เอ็นเอของไวรัสในสิ่งส่งตรวจทางเดินหายใจ สามารถจัดการได้ในห้องปฏิบัติการ BSL-3
- ไม่มีการรักษาหรือวัคซีนเฉพาะ แม้ว่ายาต้านไวรัสบางตัวจะได้ผลในการศึกษาระยะแรกๆ
9. ไวรัสไข้ลาสซา
- เชื่อว่ารังโรคเป็นสัตว์ฟันแทะ เช่น Mastomys natalensis
- ไวรัสจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 6-21 วัน เฉลี่ย 10-14 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ อ่อนแรง ปวดศีรษะ ปวดกล้ามเนื้อ เจ็บคอ อาเจียน และท้องเสีย ซึ่งอาจพัฒนาไปสู่ไข้เลือดออกรุนแรงได้
- อัตราการตายได้ถึง 20%
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการตรวจหาอาร์เอ็นเอของไวรัสในเลือด เนื้อเยื่อ หรือของเหลวในร่างกายอื่นๆ สามารถจัดการได้ในห้องปฏิบัติการ BSL-3
- ไม่มียาต้านไวรัสเฉพาะ แต่มีการใช้ไรบาวิรินอย่างประสบความสำเร็จ และวัคซีนทดลองอยู่ระหว่างการพัฒนา
- หมั่นล้างมือด้วยน้ำและสบู่ เพื่อขจัดไวรัสออกจากมือ
10. ไวรัสชิคุนกุนยา
- รังโรคได้แก่ สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม สัตว์ฟันแทะ และนก โดยมียุงเป็นพาหะในการแพร่เชื้อ
- ไวรัสมีจีโนมเป็นอาร์เอ็นเอ
- ระยะฟักตัวตั้งแต่ 2-12 วัน เฉลี่ย 3-7 วัน
- อาการทั่วไป ได้แก่ มีไข้ ผื่น ปวดข้อ ปวดกล้ามเนื้อ และปวดศีรษะ
- อัตราการตายต่ำ แต่อาการอาจอยู่ได้นานหลายเดือนหรือหลายปี และอาการปวดข้ออาจรุนแรงและทำให้ร่างกายทรุดโทรม
- การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการเกี่ยวข้องกับการตรวจหา RNA ของไวรัสในเลือดหรือของเหลวในร่างกายอื่นๆ สามารถจัดการได้ในห้องปฏิบัติการ BSL-2
- ไม่มียาต้านไวรัสที่เจาะจง แต่การรักษาเชิงทดลองบางอย่างได้ผลดี และวัคซีนตัวเลือกหลายตัวอยู่ในระหว่างการพัฒนา
เนื่องจากไวรัสทั้ง 10 ชนิดดังกล่าวส่วนใหญ่ยังไม่มีวัคซีนในการป้องกัน และยาต้านไวรัสในการรักษาที่ผ่านการรับรอง
ดังนั้นการป้องกันตัวเองขั้นพื้นฐาน เช่น กินร้อน ช้อนกลาง ล้างมือ(ด้วยสบู่) ดื่มน้ำสะอาด(ต้มสุก) ป้องกันสัตว์หรือยุงกัด จึงมีความสำคัญอย่างยิ่งยวด ในการยับยั้งไวรัสแต่ละชนิด แพร่ติดต่อสู่คนจากหลายเส้นทาง เช่น
- ฝอยหรือละอองน้ำจากทางเดินหายใจ: SARS-CoV-2, ไวรัสไข้หวัดใหญ่, ไวรัสอีโบลา, MERS-CoV
การป้องกันการแพร่เชื้อด้วยวิธีนี้สามารถกระทำได้โดยการสวมหน้ากากอนามัยหรือเครื่องช่วยหายใจแบบคลุมหัว หลีกเลี่ยงการสัมผัสใกล้ชิดกับผู้ป่วย และปรับปรุงระบบระบายอากาศและระบบกรองอากาศในอาคารที่รักษาผู้ติดเชื้อ - แพร่ติดต่อผ่านสารคัดหลั่งจากร่างกาย ไวรัสอีโบลา, ไวรัสมาร์บูร์ก, ไวรัสนิปาห์, ไวรัสไข้ลาสซา
สามารถป้องกันการแพร่เชื้อแบบนี้ด้วยการหลีกเลี่ยงการสัมผัสกับเลือด อาเจียน หรือสารคัดหลั่งจากร่างกายของผู้ติดเชื้อหรือจากสัตว์ติดเชื้อ บุคลากรทางการแพทย์ต้องใช้อุปกรณ์ป้องกันส่วนบุคคล (PPE) เมื่อต้องดูแลผู้ป่วย และดำเนินพิธีฝังศพอย่างปลอดภัยโดยญาติต้องไม่เข้าใกล้หรือสัมผัสศพผู้เสียชีวิต เสื้อผ้า เครื่องใช้ของผู้ตายต้องทำการฆ่าเชื้อ วิธีที่ได้ผลคือการเผาทำลาย
- แพร่ติดต่อจากน้ำลาย อุจจาระ ปัสสาวะ จากสัตว์ติดเชื้อ ไวรัสฮันตา ไวรัสนิปาห์
เพื่อป้องกันการแพร่เชื้อด้วยวิธีนี้ คุณสามารถหลีกเลี่ยงการสัมผัสหรือรับประทานสัตว์ฟันแทะหรือค้างคาว หากจำเป็นต้องรับประทานผลไม้หรือน้ำผลไม้(ที่ปนเปื้อนน้ำลายสัตว์เหล่านี้) ควรปรุงให้สุกก่อนรับประทาน ปิดรูและรอยแตกในบ้านเพื่อป้องกันการเข้าถึงของหนู และเก็บอาหารและขยะไว้ในภาชนะที่มีฝาปิด
- ยุงกัด ไวรัสซิกา ไวรัสชิคุนกุนยา
เพื่อป้องกันการแพร่เชื้อด้วยวิธีนี้ คุณสามารถทายาไล่แมลงบนผิวหนังและเสื้อผ้าของคุณ สวมเสื้อแขนยาวและกางเกงขายาวเมื่ออยู่กลางแจ้ง และกำจัดแหล่งเพาะพันธุ์ยุงรอบบ้านหรือในเขตชุมชนโดยกำจัดแหล่งน้ำนิ่ง
อ่านข่าวเพิ่มเติม
- ผวาหนัก! ผู้เชี่ยวชาญชี้ ‘ไวรัสไข้หวัดนก’ ที่คร่าชีวิตเด็กหญิงกัมพูชา เป็น ‘เชื้อกลายพันธุ์’
- ศูนย์จีโนมฯ เตือน! ไปแอฟริกาต้องระวัง ‘ไวรัสลาสซา’ หลังพบติดเชื้อ 14 ราย เสียชีวิต 1 ราย
- ศูนย์จีโนมฯ เผย รู้จัก ‘รังโรค’ ของไวรัส สิ่งสำคัญเพื่อตัดวงจรการระบาดของ ‘โควิด-มาร์บวร์ก-ไข้หวัดนก’
