18.00 น.ของวันที่ 31 สิงหาคม 2561 ประตูสวนสัตว์ “เขาดิน” จะปิดลงอย่างถาวร จบตำนานเรื่องเล่าสวนสัตว์ที่เก่าแก่ที่สุดของไทย สถานที่บรรจุเรื่องราวที่ปู่ย่าตายายพ่อแม่ลูกหลานเล่าสู่กันฟังอย่างสนุกสนานถึง ช้าง ยีราฟ ฮิปโป และสัตว์นานาชนิดที่พบเห็นด้วยกันจากรุ่นสู่รุ่น
สัตว์ 1,100 ตัว และ Zoo Keeper หรือ ผู้ดูแลสัตว์ ต้องร่ำลากันในค่ำคืนนั้นเอง ก่อน “พังจุ๋มจิ๋ม” สัตว์ตัวแรกต้องออกเดินทางจากบ้านหลังนี้ในเช้าวันรุ่งขึ้นไปยังบ้านหลังใหม่ที่ “สุรินทร์”
นายพิทักษ์ อุ่นซ้อน ผู้อำนวยการสวนสัตว์ดุสิต เล่าว่า “พังจุ๋มจิ๋ม” ช้างที่มีเพียงเชือกเดียวของเขาดินจะเดินทางไปยังปางช้างจังหวัดสุรินทร์ในวันที่ 1 กันยายน 2561 จากนั้นจะทยอยนำสัตว์ต่างๆ ไปยังสวนสัตว์ทั้ง 6 แห่ง และสัตว์กลุ่มสุดท้ายคือสัตว์ “ดื้อ” ทั้งหลาย อาทิ เสือ สิงโต
“จริงๆเรามีแผนโยกย้ายมานานหากจำได้ตั้งแต่ปี 2551 แต่ก็ยังไม่มีคำสั่งที่ชัดเจน เพราะการโยกย้ายสัตว์ และการจัดหาพื้นที่ใหม่ที่เหมาะสมไม่ใช่เรื่องง่าย ทั้งต้องใช้งบจำนวนมาก กระทั่งวันที่ 1 สิงหาคม 2561 ที่ผ่านมาก็มีนโยบายลงมาให้เขาดินเข้าสู่แผนโยกย้าย และให้วันที่ 31 สิงหาคม 2561 คือวันที่สวนสัตว์ต้องปิดลงอย่างถาวร”
สัตว์มากกว่าพันตัวจาก 190 ชนิดจะไปไหนบ้างนั้น นายพิทักษ์ บอกว่า จะมีการย้ายตามความเหมาะสมไปยังสวนสัตว์ทั้ง 6 แห่งขององค์การสวนสัตว์ ประกอบด้วย สวนสัตว์เขาเขียว จังหวัดชลบุรี สวนสัตว์เชียงใหม่ สวนสัตว์นครราชสีมา สวนสัตว์สงขลา สวนสัตว์อุบลราชธานี และสวนสัตว์ขอนแก่น โดยเอาบัญชีสัตว์ของเขาดินไปเทียบกับบัญชีสัตว์ของสวนสัตว์ต่างๆ แล้วดูว่าสวนสัตว์ไหนขาดสัตว์ชนิดใดก็จะจัดส่งไปให้ หรือสวนสัตว์ใดมีสัตว์ขาดคู่ก็จัดไปให้เช่นกัน
ยกตัวอย่างกลุ่มสัตว์เลื่อยคลานเราจะส่งไปสวนสัตว์ ที่จังหวัดนครราชสีมา ส่วนสัตว์กลุ่มแอฟริกา ยีราฟ ไปที่สวนสัตว์เขาเขียว เช่นเดียวกับฮิปโปแม่มะลิที่ต้องไปที่เขาเขียวเช่นเดียวกัน
สำหรับการเคลื่อนย้ายสัตว์นั้นผู้อำนวยการสวนสัตว์ ให้คำรับรองว่าจะต้องคำนึงถึงความปลอดภัย ของสัตว์ 100% โดยมีคณะอนุกรรมการเคลื่อนย้ายสัตว์ดูแลอย่างใกล้ชิด และเป็นไปตามขั้นตอนทางกฎหมาย ต้องทำเรื่องการขออนุญาตเคลื่อนย้ายสัตว์ อย่างช้างเป็นสัตว์พาหนะตามพ.ร.บ.สัตว์พาหนะ พ.ศ.2482 ด้วยก็จะมีขั้นตอนขออนุญาตมากขึ้น
เมื่อไปถึงสวนสัตว์แห่งใหม่ก็จะต้องทำให้สัตว์ของเขาดินคุ้นเคยกับสัตว์ที่อยู่มาเก่า โดยจะกักบริเวณ เข้ากรงเทียบให้คุ้นเคยกันก่อนที่จะปล่อยไปอยู่รวมฝูงกัน สัตว์ที่สุขภาพดี และสวนสัตว์ปลายทางพร้อมรับสัตว์ใหม่แล้วเท่านั้นจึงจะเคลื่อนไปได้ “สัตว์เจ็บป่วยจะไม่มีการเคลื่อนย้ายจนกว่าจะสุขภาพดีขึ้นพร้อมเดินทาง” นายพิทักษ์ ย้ำให้ประชาชนสบายใจ
เพราะหลายคนวิตกกังวลเกี่ยวกับการโยกย้ายเขาดินไปที่ใหม่ย่านคลอง 6 จังหวัดปทุมธานี แต่ผู้อำนวยสวนสัตว์ บอกว่าไม่ต้องเป็นห่วง พื้นที่ใหม่กว้างขวางถึง 300 ไร่ บรรดาสัตว์ก็จะอยู่สบายขึ้น ขณะที่สวนสัตว์เขาดินมีพื้นที่เพียง 118 ไร่ เป็นสระน้ำถึง 35 ไร่
กว่า 80 ปีของเขาดิน ไฮไลท์ที่ทุกคนจดจำ ก็ต้องเป็นละมั่งพันธุ์ไทย และค้าง 5 สี ที่มีศูนย์เพาะพันธุ์อยู่ที่นี่ และแน่นอน แม่มะลิ ฮิปโปเพศเมียรุ่นยายที่อยู่คู่เขาดินมาถึง 51 ปี ถือเป็นฮิปโปที่มีอายุยืนยาวกว่าฮิปโปตัวอื่นๆที่มีอายุเฉลี่ย 30-40 ปี และเป็นตัวดึงดูดนักท่องเที่ยวทั้งคนไทยและต่างชาติเข้ามาที่เขาดิน ทำให้เขาดินไม่เคยขาดทุนแต่มีกำไรราวสิบล้านบาทเศษมาตลอดการดำเนินงานของสวนสัตว์
ส่วนที่ดินที่เตรียมไว้ย่านคลอง 6 นั้น นายพิทักษ์ บอกว่าเป็นแผนพัฒนาขององค์การสวนสัตว์ที่ยังไม่แน่ใจว่าสัตว์ทั้งหมดของนี่จะกลับไปที่เดิมหรือไม่เมื่อสวนสัตว์ใหม่เสร็จ คงต้องดูสถานการณ์ต่อไป เพราะสัตว์บางตัวได้คู่แล้วก็อาจไม่กลับไปอยู่รวมกันอีก เช่นเดียวกับ Zoo Keeper หรือพนักงานบำรุงสัตว์กว่า 80 คนก็ต้องโยกย้ายกระจายไปอยู่ตามสัตว์ที่ตัวเองดูแล
แม้จะไม่อยากโยกย้ายไปไหน แต่ก็จำต้องไป ลุงแดง นายประไพ แก้วไทรท้วม Zoo Keeper ดูแลสัตว์เขาดินมา 35 ปี บอกว่า อยากให้เขาดินอยู่ที่เดิม แต่อะไรๆก็ต้องเปลี่ยนไป
“ผมดูแลสัตว์มาเกือบทุกชนิดในเขาดิน ที่นี่ก็สบายดี เพราะร่มรื่นมีต้นไม้ใหญ่ สัตว์ก็อยู่ได้ดี มีนักท่องเที่ยวมาดูเยอะแทบทุกวันโดยเฉพาะวันหยุดพิเศษอย่างวันแม่วันพ่อคนจะแน่นขนัด จะเงียบก็ช่วงเหตุการณ์ทางการเมืองเท่านั้น”
ฮิปโป “แม่มะลิ” เป็นสัตว์ที่ลุงแดง เป็นห่วงในการโยกย้าย เพราะโดยปกติการย้ายสัตว์ และการเปลี่ยนที่อยู่ คือ จุดเสี่ยงของสัตว์มากที่สุด โดยเฉพาะสัตว์ที่อายุมากๆอย่างแม่มะลิ ด้วยน้ำหนัก 2,500 กิโลกรัม ประกอบกับต้องอยู่ใน “น้ำ” ตลอดเวลา ก็ต้องใช้ความระมัดระวังรวมถึง “ยีราฟ” 2 ตัวในสวนสัตว์สูง 5 เมตรที่ต้องขนย้ายเช่นเดียวกัน ก็ต้องวางเส้นทางการขนย้ายให้ดี ที่สำคัญการโยกย้ายสัตว์ทั้งหมดต้องทำในเวลากลางคืน เพราะอากาศที่เย็นกว่าจะปลอดภัยกับสัตว์ที่ต้องอยู่บนรถเป็นเวลานานหลายชั่วโมง
ตอนนี้แม้ว่าลุงแดงจะไม่ได้ดู “แม่มะลิ” แล้ว แต่ก็ยังคิดถึงแม่มะลิอยู่เหมือนเดิม ลุงแดงนึกถึงตอนเขาขี่หลังแม่มะลิที่แสนเชื่องไม่เหมือนสัตว์ตัวใด
ขณะที่พี่เขียด สมพงษ์ สวัสดิ์นำ พนักงานบำรุงสัตว์ ผู้ดูแลแม่มะลิในตอนนี้ ก็ประทับใจแม่มะลิเช่นเดียวกัน เขา บอกเป็นเสียงเดียวกับลุงแดงว่า แม่มะลิเป็นสัตว์แสนเชื่อง เด็กหลายคนที่มาเที่ยว เรียก “ยายมะลิ” ด้วยซ้ำไป เพราะมะลิมีลูกถึง 14 ตัวลูกของแม่มะลิก็มีหลานมีเหลนตามมาอีก ตอนนี้แม่มะลิ ก็อยู่กับเหลน “เจ้าถั่วแดง” ที่เขาดิน และทั้งคู่ต้องไปที่สวนสัตว์เขาเขียวด้วยกัน
“ผมผูกพันกับเขาดิน เพราะเป็นที่แรกที่เข้ามาเดินเล่นแล้วอยากทำงานที่นี่เลย จนเขาดินเปิดสอบรับพนักงานบำรุงสัตว์ 1 ตำแหน่ง ก็ไม่ลังเลที่จะตั้งอกตั้งใจสอบจนได้ทำงานที่นี่ จากวันนั้นจนถึงวันนี้ก็ 34 ปีแล้ว”
พี่เขียด เล่าอย่างมีความสุข ว่า ทุกวันของการทำงานที่นี่มีแต่ความสุข “วันไหนไม่ได้มาเขาดินเหมือนจะปวดหัวตัวร้อน เพราะเป็นห่วงสัตว์ที่เราดูแลอยู่” นอกจากผูกพันกับสัตว์แล้ว พี่เขียดก็ผูกพันกับเพื่อนร่วมงานที่อยู่กันมาด้วยกันหลายปีที่ต้องแยกย้ายกันไปตามการเปลี่ยนแปลง “พี่มาทำงานเขาดินตั้งแต่ยังไม่รู้เรื่องอะไร ที่นี่อยู่แบบพี่น้องสอนงานกันมาเป็นรุ่นๆ เพราะการดูแลสัตว์ป่าไม่มีโรงเรียนสอนจนเรารู้จักแทบทุกชนิดในตอนนี้ และเราก็สอนรุ่นน้องๆต่อไป”
ความทรงจำของพี่เขียดเป็นอีกบทบันทึกความทรงจำของ “เขาดิน” พื้นที่สร้างความสุขและความเมตตาต่อสรรพสัตว์ให้กับเด็กๆ และสถานที่แห่งการจดจำของหลายๆครอบครัวตลอดไป
